حرم حضرت عباس علیه السلام

حضرت ابوالفضل العباس (علیه‌السلام) از فرزندان امام علی (علیه‌السلام) و همسرش ام البنین، در روز عاشورا پرچم‌دار امام حسین (علیه‌السلام) بود و در کنار نهر علقمه به شهادت رسید. قبیله بنى اسد پس از واقعه عاشورا، پیکر مطهر حضرت عباس (علیه‌السلام) را در همان مکانى که به شهادت رسیده بود دفن کردند. مرقد مطهر حضرت ابوالفضل العباس (علیه‌السلام) در فاصله حدود سیصد مترى شمال شرقى حرم مطهر امام حسین (علیه‌السلام) در شهر کربلا قرار دارد و حد فاصل این دو حرم مطهر را «بین الحرمین» می‌نامند.

تاریخچه حرم مطهر

مرقد مطهر حضرت ابوالفضل (علیه‌السلام) همیشه مورد احترام و تقدیس شیعیان بوده است. بنظر مى‌رسد که ساختمان فعلى حرم را (محمدحسین صدر اعظم اصفهانى) در سال ۱۲۴۶ ه.ق بنا کرده باشد.

در دوره‌هاى گذشته، اغلب کسانى که به ساخت حرم امام حسین (علیه‌السلام) همت گماشته‌اند، به ساخت مرقد حضرت ابوالفضل (علیه‌السلام) نیز اهتمام نموده‌اند. در سال ۲۷۱ ه.ق و در روزگار عضد الدوله بویه ساختمان مرقد بنا شد و در سال ۱۰۳۲ ه.ق شاه طهماسب صفوى دستور داد که گنبد حرم او را کاشیکارى کنند و پنجره‌اى بر روى صندوق آن نصب کنند و رواق و صحن آن حضرت را سروسامانى داد و آن را با فرشهاى گرانبها آراست. پس از او شاه صفى دستور داد که چهار گلدسته در چهار طرف صحن بسازند.

در سال ۱۰۴۷ ه.ق عثمانى‌ها به کربلا حمله کردند و اهالى به حرم مطهر ابوالفضل (علیه‌السلام) پناهنده شدند و جنگ سختى بین آنان و سربازان عثمانى رخ داد و عاقبت عثمانى‌ها پیروز شدند و حرم را غارت کردند.

در سال ۱۱۵۵ ه.ق نادر شاه هدایاى گرانبهائى به حرم مطهر ابوالفضل (علیه‌السلام) هدیه کرد و در سال ۱۱۷۲ ه.ق وزیر نادرشاه صندوق قبر شریف را تعویض‌کرد و رواق‌ها را بازسازى کرده چلچراغى براى روشنایى حرم مطهر اهدا کرد.

در سال ۱۲۱۶ ه.ق پس از غارت حرم مطهر بوسیله وهابى‌ها، فتحعلى شاه قاجار دستور بازسازى حرم و کاشیکارى گنبد آن را صادر کرد و پس از او محمد شاه قاجار پنجره‌اى نقره‌اى بر روى ضریح آن حضرت قرار داد.

در سال ۱۲۵۹ ه.ق سلطان أود هندوستان که نامش محمدعلى شاه بن سلطان ماجد على شاه بود اقدام به تعمیر و بازسازى حرم مطهر ابوالفضل (علیه‌السلام) نمود.

در سال ۱۲۶۳ ه.ق سلطان عبدالمجید خان عثمانى دو شمعدان بزرگ که با ورق‌هایى از طلا مزین شده بود به حرم مطهر هدیه کرد و این دو شمعدان تا کنون باقى مانده است.

در سال ۱۲۶۶ ه.ق سلطان عبدالمجید عثمانى اقدام به بازسازى و تعمیر حرم مطهر نمود و در همان سال مادر سلطان عبدالمجید مذکور پرده‌هاى بسیار گرانبهایى هدیه حرم مطهر نمود و همچنین نواب بهراء از حکمرانان هندوستان اقدام به تجدید بناى سقف ضریح با چوبهاى گران قیمت نمود و شخصى به نام میرزا محمد باقر راجه مسؤول این کار گردید.

در قرن سیزدهم هجرى محمد شاه قاجار اقدام به نصب ضریح نقره‌اى در حرم مطهر ابوالفضل (علیه‌السلام) کرد و حاج عبدالهادى استرآبادى را مسؤول این کار نمود.

در سال ۱۳۵۵ ه.ق سید مرتضى تولیت آستانه حرم ابوالفضل (علیه‌السلام) اقدام به نصب در نقره‌اى در ایوان طلا نمود و در دو سوى لنگه‌هاى در دو بیت شعر از شیخ یعقوبى را نوشت.

در سال ۱۳۷۵ ه.ق گنبد مرقد مطهر طلاکارى شد و درآن هنگام سید محسن حکیم دستور ساخت ضریحى طلایى را داد تا در اصفهان ساخته شود، ضریح مذکور پس از ساخته شدن، طى مراسم با شکوهى از شهرهاى مرزى ایران و عراق عبور کرده وارد شهر کربلا شد و روى قبر مطهر نصب شد.

ساختمان حرم مطهر

روضه شریف:

مساحت روضه مطهر بطور کلى بالغ بر ۴۳۷۰ متر مربع است و زمین آن سنگ‌کارى شده و دیوارهاى آن آیینه‌کارى شده است و بر روى قبر مطهر پنجره‌اى نصب شده که از طلا و نقره ساخته شده است و بر روى گنبد طلایى آیات قرآن کریم نقش بسته و در کنار آن دو گلدسته و یک ساعت بزرگ نصب شده است.

رواق‌ها:

اطراف روضه مطهر چهار رواق بزرگ کاشیکارى و آیینه‌کارى شده قرار دارند که عبارتند از:

• رواق شمالى: این رواق قبلًا با دیوارى از دو رواق شرقى و غربى جدا مى‌شد که درحال حاضر این دیوار برداشته شده است. در گوشه شمالى این رواق اتاقى قرار دارد که در آن نقره‌اى است و منتهى به راهروى زیر زمینى مى‌گردد که به قبر مطهر ابوالفضل (علیه‌السلام) مى‌رسد و گویند که این مکان بر رودخانه علقمى مشرف بوده است. اتاق دیگرى کنار این اتاق قرار دارد که مقبره خاندان (آل النواب) است و در کنار آن کتابخانه حرم مطهر ابوالفضل (علیه‌السلام) واقع شده است. و همچنین در این رواق قبور بسیارى از بزرگان و علما قرار دارد که از آنجمله است مقبره علامه سید کاظم بهبهانى که در زاویه شمال شرقى روضه قرار دارد. در گوشه غربى این رواق درگذشته چاهى قرار داشت که از آن آب کشیده و مخازن موجود را پر مى‌کرده‌اند و با همت شخصى به نام (حاج رئیس) که وزیر شیخ خزعل حکمران خوزستان بود، موتورى با قدرت پنج اسب بخار خریدارى و بر روى رودخانه حسینیه نصب شد و با لوله کشى توانست آب را به دو حرم مطهر برساند و بدینگونه بود که چاه مذکور و حوض آن پر شد و اکنون اثرى از آنها برجاى نمانده است. در سال ۱۳۶۷ ه ق دیوار حد فاصل رواق شمالى و حرم برداشته شد.
• رواق غربى: دو در دارد که یکى از درها (باب الرواق) نام دارد و به صحن شریف باز مى‌شود و در کنار آن کفشدارى شیخ محمود کشوان قرار دارد و در دوم معروف‌ به (باب المراد) است که درگوشه شمال غربى قرار دارد و در سال ۱۹۴۲ م. افتتاح شد.
• رواق شرقى: در این رواق قبر تعدادى از خادمان حرم از خاندان آل طعمه و آل ضیاء الدین قرار دارد.
• رواق جنوبى: این رواق از طریق سه در به ایوان طلا متصل مى‌گردد، در اول از جهت شرق به کشیک خانه مشرف است و در دوم که در ایوان طلا است و در سوم نیز مشرف بر کشیک خانه است و در سال ۱۳۶۷ ه ق حاج حسین حجار باشى تقبل کرد که از سنگهاى باقیمانده از تعمیر کاخ گلستان در ایران، زمین روضه حرم مطهر ابوالفضل (علیه‌السلام) را سنگ فرش نماید و هزینه این کار در آن روزگار بیش از پانزده هزار تومان و در حدود ۱۱۰۰ دینار عراقى بود.

ایوان طلا:

ایوانى است که در مقدمه حرم مطهر قرار دارد و بر صحن مشرف است و مساحت آن حدود ۳۲۰ مترمربع است و با آجرهاى مسى آبکارى و با طلا مزین شده است. ایوان مذکور در دوران پادشاهى سلطان عبدالحمید عثمانى تا ارتفاع دو متر طلاکارى شد و سپس در سال ۱۳۰۹ ه.ق (احترام الدوله) همسر ناصرالدین شاه قاجار دو طرف در موجود در ایوان طلا را طلاکارى کرد و سپس یکى از پادشاهان هندى به نام أکمل آصف محمد على شاه لکنهورى بخشهاى باقیمانده را طلاکارى کرد. در وسط این ایوان درى نقره‌اى به طول ۳ متر وعرض ۲ متر قرار گرفته است‌ که آن را رجب على طلافروش فرزند فتح الله شوشترى در سال ۱۳۵۵ ه.ق ساخته است.

صحن شریف:

مساحت کلى صحن شریف ۹۳۰۰ متر مربع است و چهار ایوان وسیع دارد که از همه طرف حرم مطهر را در برگرفته است و در آنها مقرنس‌کاریها و طاقهاى هندسى زیبایى وجود دارد و ایوانهاى مذکور عبارتند از:

• ایوان بالاسر: در غرب صحن شریف قرار دارد و بر بالاى آن کتبیه‌اى وجود دارد که سوره نصر بر آن نقش بسته است: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتحُ وَ رَأَیتَ النَّاسَ یدْخُلُونَ فِى دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجاً فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّک وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً». و در وسط ایوان کتیبه‌اى است که مطالبى به فارسى بر روى آن نوشته شده است و قابل ذکر است که دراویش صوفیه در دهه اول محرم هر سال این ایوان را سیاه پوش کرده و شمشیرها وکشکول‌هاى خود را در داخل آن آویزان کرده به عزادارى مى‌پرداختند به این دراویش، دراویش صحن عباس (علیه‌السلام) مى‌گفتند تا بتوانند آنها را از دراویش صحن امام حسین (علیه‌السلام) متمایز کنند.
• ایوان شرقى: این ایوان در سمت شرقى صحن شریف قرار دارد و باب الرضا (العلقمى) درآن قرار دارد و در بالاى آن کتیبه‌اى قرار دارد که در سال ۱۳۰۴ ه.ق نصب شده و روى آن سوره حمد نوشته شده است و کتیبه‌اى نیز در زیر آن قرار دارد که درآن سوره قدر نوشته شده است. کاشیکارى این ایوان را حاج محمد جعفر نادر توکلى در همان سال بازسازى نموده است‌
• ایوان شمالى: که در بالاى آن کتیبه‌اى است که تاریخ ۱۳۰۴ ه.ق را بر خود دارد.
• ایوان قبله: این ایوان در مدخل باب القبله قرار دارد و کتیبه‌اى که بر روى آن نصب شده تاریخ ۱۳۰۴ ه.ق را نشان مى‌دهد و بر بالاى ایوان ساعت بزرگى نصب شده است. در اطراف صحن حجره‌ها و ایوان‌هاى متعددى قرار دارد که بسیارى از شخصیت‌هاى اسلامى از علما و سلاطین و وزراء درآن به خاک سپرده شده‌اند. صحن مطهر نیز به طرز زیبایى کاشیکارى شده است.

درب هاى صحن شریف:

صحن ده در دارد که عبارتند از: باب الامام الحسن (علیه‌السلام)، باب الامام الحسین (علیه‌السلام) باب صاحب الزمان (علیه‌السلام)، باب موسى بن جعفر (علیه‌السلام)، باب امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، باب على الهادى (علیه‌السلام)، باب الامام الجواد (علیه‌السلام)، باب الرضا (علیه‌السلام) و باب الفرات و باب الرسول (ص) که به باب القبله نیز معروف است.

• باب الحسن (علیه‌السلام): در مذکور در سمت غربى صحن قرار دارد و زوار از طریق این در به حرم مطهر امام حسین (علیه‌السلام) مشرف مى‌شوند. طول این در ۴ متر و عرض آن ۳/ ۵ متر است و بر بالاترین نقطه در از بیرون صحن آیه ۵۳ سوره احزاب نقش بسته‌ است‌: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ؛ یا أیها الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیوتَ النَّبِىِّ إِلَّا أَنْ یؤْذَنَ لَکمْ».
• باب الحسین (علیه‌السلام): این درکنار باب الامام الحسن (علیه‌السلام) قرار دارد، طول آن ۴ متر و عرض آن ۳/ ۵ متر است و روى آن این آیات نقش بسته است: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِى جَنَّاتٍ وَ عُیونٍ ادْخُلُوهَا بِسَلامٍ آمِنِین‌» و بالاى آن لوحه‌اى قرار دارد که بر روى آن نوشته شده است: (السَلامُ عَلیک یا ساقى عُطاشى کربلا).
• باب صاحب الزمان (علیه‌السلام): علت تسمیه آن، تبرک به نام امام زمان (علیه‌السلام) است. طول در ۴ متر و عرض آن ۳/ ۵ متر است، بالاى آن آیات سوره قدر نقش بسته است‌: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ؛ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِى لَیلَهِ الْقَدْرِ وَ مَا أَدْرَاک مَا لَیلَهُ الْقَدْرِ لَیلَهُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ الْمَلائِکهُ وَالرُّوح فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ هِيَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ».
• باب موسى بن جعفر (علیه‌السلام): این درگوشه غربى صحن قرار دارد و طول آن بالغ بر ۴ متر و عرض آن ۳/ ۵ متر است و بر بالاى آن آیه ۲۴ سوره رعد نقش بسته است‌: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ؛ سَلامٌ عَلَیکمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّار».
• باب امیر المومنین (علیه‌السلام): در سمت شرقى صحن قرار دارد و طول آن ۴ متر و عرض آن ۳/ ۵ متر است.
• باب على الهادى (علیه‌السلام): درگوشه شمال شرقى صحن قرار دارد و طول آن ۴ متر و عرض آن ۳/ ۵ متر است، این در به تازگى باز شده است.
• باب الجواد (علیه‌السلام): در سمت شمال صحن قرار دارد و طول آن ۴ متر و عرض آن ۳/ ۵ متر است و سقفى هلالى شکل و مزین به کاشیکارى دارد که بالاى آن آیه نور نقش بسته است: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ؛ اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کمِشْکاة فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِى زُجَاجَهٍ الزُّجَاجَهُ کأنها کوْکبٌ دُرِّىٌّ یوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبَارَکهٍ زَیتُونَهٍ لا شَرْقِیهٍ وَلا غَرْبِیهٍ یکادُ زَیتُهَا یضِى‌ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ یهدِى اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یشَاءُ ویضرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِکلِّ شَىْ‌ءٍ عَلِیمٌ‌».
• باب الرسول (ص) یا باب القبله: در سمت جنوبى صحن قرار دارد و بعلت اینکه رو به قبله است به باب القبله مشهور است، طول این در ۴ متر و عرض آن ۳/ ۵ متر است و بالاى آن ساعت بزرگى نصب شده که زیر این ساعت نوشته شده است: «السلام علیک یا أبا الفضل العباس». در سال ۱۳۸۲ کلیدار حرم مطهر ابوالفضل سید بدرالدین آل ضیاء کتابخانه‌اى به نام کتابخانه ابوالفضل العباس را در مدخل‌ این در بنا کرد و بنا به کوشش تعدادى از علماى فاضل کربلا در این کتابخانه جلسات فرهنگى در خلال ماه رمضان بر پا مى گردید.
• باب العلقم یا باب الرضا (علیه‌السلام): در سمت شرقى صحن قرار دارد و در مقابل خیابان معروف العلقمى واقع شده است. در مذکور در سال ۱۳۷۵ ه.ق (۱۹۵۶ م) باز شد و بعدها به باب الرضا (علیه‌السلام) معروف شد.
• باب الفرات: در سمت شرقى صحن قرار دارد و طول آن ۴ متر و عرض آن ۳/ ۵ متر است و بالاى آن کتیبه‌اى به خط کوفى وجود دارد که در آن سوره انشراح نوشته شده است‌: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ؛ ألَمْ نَشْرَحْ لَک صَدْرَک وَ وَضَعْنَا عَنْک وِزْرَک الَّذِى أَنقَضَ ظَهْرَک وَ رَفَعنَا لَک ذِکرَک فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ وَإِلَى رَبِّک فَارغَبْ‌».

سقاخانه‌ها:

درگذشته دو سقاخانه در حرم مطهر ابوالفضل (علیه‌السلام) وجود داشته است که اولى در زاویه شرقى صحن و در مقابل مقبره «راجه» قرار داشته و توسط جمعیت «بهره» (فرقه اسماعیلیه) بنا شده بود و کنار آن دو نخل خرما و یک درخت سدر قرار داشت، و دومى در گوشه غربى صحن نزدیک باب السوق بنا شده بود و در کنار آن دو نخل خرما قرار داشت، متأسفانه هر دوى این سقاخانه‌ها ویران شده و درحال حاضر هیچ اثرى از آنها و درختان نخل کنار آنها وجود ندارد.

گنبد مطهر:

گنبد حرم مطهر ابوالفضل (علیه‌السلام) ۱۲ متر قطر دارد و شکل آن نیمه‌کروى و نوک‌تیز است و گردنى نسبتاً بلند دارد که پنجره‌هایى درآن تعبیه شده است و در نماى داخلى گنبد آیاتى از قرآن کریم نوشته شده است. تاریخ بناى گنبد طوریکه در کناره آن نوشته شده است سال ۱۳۰۵ ه.ق است و در سال ۱۳۷۵ ه.ق (۱۹۵۵ م) علامه شیخ محمد خطیب در تلگرافى از نخست وزیر عراق (دکتر محمد فاضل جمالى) خواست تا دولت عراق اقدام به طلاکارى گنبد مطهر نماید و دولت نیز این درخواست را پذیرفت و آن را طلاکارى کرد و برحسب مدارک موجود در اداره اوقاف کربلا تعداد آجرهاى طلاى بکار رفته در این گنبد بالغ بر ۶۴۱۸ آجر بوده است. ارتفاع گنبد از سطح زمین ۳۹ متر است.

گلدسته‌ها:

در انتهاى ایوان طلا و چسبیده به دیوار روضه شریف دوگلدسته قرار دارند که قسمت بالایى آنها طلاکارى شده است و تعداد آجرهاى طلایى بکار رفته در آنها ۲۰۱۶ آجر است و نصف باقیمانده گلدسته‌ها کاشیکارى شده است. در زیر کاشیکارى‌ها با خط کوفى زیبایى کلمه‌هاى: الله، محمد، رسول و عباس نقش بسته است. ارتفاع گلدسته‌ها تا سطح زمین ۴۴ متر است. این دوگلدسته را محمد حسین صدر اعظم ایرانی در سال ۱۲۲۱ ه.ق بنا کرد و آن را کاشیکارى نمود.

گنجینه و کتابخانه حرم

موزه و گنجینه حرم مطهر قبلًا در اتاقى در گوشه‌اى از رواق جنوبى قرار داشت و درحال حاضر به مقبره آل خیرالدین در صحن شریف منتقل شده است. در این گنجینه آثار گرانبهاى بسیارى وجود دارد که برآورد ارزش مادى آنها مقدور نیست. از جمله اشیاء موجود در آن فرشى بسیار نفیس است که با نخهاى طلا بافته شده و درآن سنگهاى گرانبها بکار رفته است و در کنار آن فرشهاى مختلف دیگر و لوسترهاى بزرگ و شمشیرهاى منبت‌کارى شده با سنگهاى گرانبها و طلاکارى شده و ساعتهاى دیوارى طلاکارى شده و ساعتهایى ساخته شده از چوب آبنوس وجود دارد و ناوگانى از کشتى‌هاى کوچک زرین و لوح نقاشى سر مطهر امام حسین (علیه‌السلام) که از ایتالیا آورده شده است و برخى آثار دیگر.

همچنین کتابخانه ای شامل قرآن‌هاى خطى بسیار نفیسى است که تعداد آنها به ۱۰۹ قرآن خطى بالغ مى‌گردد و یکى از آنها قرآنى منسوب به امام على (علیه‌السلام) مى‌باشد. محتویات این کتابخانه در لیستى ثبت شده است که در کتابخانه موزه بغداد قرار دارد. استاد ناصر نقشبندى ذکر مى‌کند که بین این آثار خطى سه قرآن بسیار نفیس به خط کوفى وجود دارد. کتابخانه حرم و گنجینه آن در یکجا نگهدارى مى‌شوند.

منابع

• راهنماى اماکن زیارتى و سیاحتى در عراق، دکتر احسان مقدس، نشر مشعر، تهران، ص۲۲۶.